توصیه های یک پدر
(شمارۀ 37) و مِن حِکمَةٍ له ( علیهالسّلام )
توصیههای یک پدر
وَ قَالَ ( علیهالسلام )لِابْنِهِ الْحَسَنِ ( علیهالسلام )
یَابُنَیَّ احْفَظْ عَنِّی أَرْبَعاً وَ أَرْبَعاً لَایَضُرُّکَ مَاعَمِلْتَ مَعَهُنَّ
إِنَّ أَغْنَى الْغِنَى الْعَقْلُ وَ أَکْبَرَ الْفَقْرِ الْحُمْقُ وَ أَوْحَشَ الْوَحْشَةِ الْعُجْبُ وَ أَکْرَمَ الْحَسَبِ حُسْنُ الْخُلْقِ ...
به فرزندش امام حسن علیهالسّلام فرمود: پسرم چهار چیز از من یاد گیر (درخوبىها)، و چهار چیز به خاطر بسپار (هشدارها)، که تا به آنها عمل مىکنى زیان نبینى:
الف- خوبىها
1- همانا ارزشمندترین بىنیازى عقل است، 2-و بزرگترین فقر بىخردى است، 3- و ترسناکترین تنهایى خودپسندى است. 4- و گرامىترین ارزش خانوادگى، اخلاق نیکوست.
(چهار هشدار حضرت در نوشتار بعدی خواهد آمد)
شرح:
در مورد رابطه عقل با بینیازی امام کاظم علیهالسلام فرمودهاند:
اى هشام هر که بىنیازى از مال و دل آسودگی از حسد و سلامتی دین را میخواهد، باید در دعاهایش به درگاه خدا تضرع و زارى کند تا اینکه عقل او را کامل گرداند، زیرا کسى که عاقل است قناعت میکند و به آنچه برایش در حد کفایت باشد راضى و خرسند است، و کسى که به آنچه برایش کافی است قناعت کند بىنیاز است، و (اما) کسى که به آنچه برایش در حد کفایت باشد قناعت نکند هرگز به بىنیازى نخواهد رسید.[۱]
بنا بر این بسیاری از احساس نیاز کردنهای انسانها به خاطر نقص عقل آنهاست. این حالت در کودکان به وضوح دیده میشود. کودک بسیاری اوقات خواستههای نا به جا و کمارزشی دارد و برای برآورده شدن آنها اصرار بیش از حد میکند به طوری که هم خود و هم دیگران را خسته و فرسوده و کلافه میکند. در این شرایط بزرگترها سعی میکنند به او بفهمانند که در شرایط کنونی اگر از این خواسته چشمپوشی کنی هم خودت و هم دیگران بیشتر لذت خواهید برد و خوشحالتر خواهید بود. اما کودک به خاطر نقص عقل این مطلب را نمیفهمد!
این وصف برخی بزرگترها هم هست ولی به شکلی که در نگاه اول به نظر خیلی هم کودکانه نمیآید.
* * * * *
توصیه سوم امیرالمؤمنین علیهالسلام به فرزندشان در مورد ترس از عُجب و خودپسندی است. امام صادق علیهالسلام فرمودند:
خدا میدانست که ارتکاب گناه براى مؤمن از خودبینى بهتر است و اگر چنین نبود، هرگز مؤمنى به گناهى دچار نمیشد.[۲]
در روایات به شدت نسبت به عُجب و خودپسندی هشدار داده شده است. تا جایی که حالت فرد گناهکار پشیمان از گناه نسبت به حالت فرد درستکار از خود راضی بسیار پسندیدهتر دانسته شده است.
در این وصیت حضرت عُجب را موجب تنهایی وحشتناک دانستهاند. اگر فردی تنها باشد همیشه امیدوار است که همدم و همراهی بیابد تا با او انس بگیرد و از تنهایی نجات پیدا کند. اما کسی که با اخلاق بدش مردم را از خود بیزار و طرد میکند، هرگز نباید در انتظار پیدا شدن رفیق و مونسی برای خود باشد. طبق این فرمایش امیرالمؤمنین علیهالسلام «خودپسندی» از صفاتی است که به شدت باعث تنفر مردم و طرد آنها و در نتیجه تنها ماندن انسان میشود. اما آنچه موجب وحشتناک شدن این تنهایی میشود این است که هیچ کس نسبت به فرد خودپسند ترحم و دلسوزی نمیکند بلکه حتی شاید خیلی از مردم از به زمین خوردن چنین فردی هم خوشنود شوند!
* * * * *
چهارمین توصیه در مورد حَسَب است که به معنای بزرگی و اصالت و ارزش خانوادگی است. پیامبر اکرمصلیاللهعلیهوآله فرمودند:
آفت شرف و بزرگى(خانوادگی) فخرفروشی و خودبینى است.[۳]
امیرالمؤمنین علیهالسلام در این حکمت، گرامیترین شرافت را اخلاق نیکو دانستهاند. ایشان در کلام دیگری میفرمایند:
من حَسُنَ خُلقه کَثُرَ مُحِبُّوه و أنَسَت النُفوس به[۴]
هر کس اخلاقش نیکو شود، دوستدارانش زیاد میشوند و دلها(ی مردم) با او انس میگیرند.
پی نوشتها:
[۱] الکافی ج : 1 ص : 18
[۲] الکافی ج : 2 ص : 313. (إِنَّ اللَّهَ عَلِمَ أَنَّ الذَّنْبَ خَیْرٌ لِلْمُؤْمِنِ مِنَ الْعُجْبِ وَ لَوْ لَا ذَلِکَ مَا ابْتُلِیَ مُؤْمِنٌ بِذَنْبٍ أَبَداً)
[۳] الکافی ج : 2 ص : 328.(آفَةُ الْحَسَبِ الِافْتِخَارُ وَ الْعُجْب)
[۴] غرر الحکم ص : 255
