خود را به زحمت نینداز تا رستگار شوی!
(شمارۀ 36) و مِن حِکمَةٍ له ( علیه السّلام )
خود را به زحمت نینداز تا رستگار شوی!
امیرالمؤمنین علیهالسّلام در مسیر حرکتشان به شام با دهقانهای شهر انبار روبرو شدند. دهقانها از مرکب پیاده شدند و با سرعت به سوى ایشان شتافتند و مراسمى که نشانه ذلت در برابر فرمانروایان بود انجام دادند. حضرت علی علیهالسّلام فرمودند:
مَا هَذَا الَّذِی صَنَعْتُمُوهُ؟ فَقَالُوا خُلُقٌ مِنَّا نُعَظِّمُ بِهِ أُمَرَاءَنَا
(شمارۀ 36) و مِن حِکمَةٍ له ( علیه السّلام )
خود را به زحمت نینداز تا رستگار شوی!
امیرالمؤمنین علیهالسّلام در مسیر حرکتشان به شام با دهقانهای شهر انبار روبرو شدند. دهقانها از مرکب پیاده شدند و با سرعت به سوى ایشان شتافتند و مراسمى که نشانه ذلت در برابر فرمانروایان بود انجام دادند. حضرت علی علیهالسّلام فرمودند:
مَا هَذَا الَّذِی صَنَعْتُمُوهُ؟ فَقَالُوا خُلُقٌ مِنَّا نُعَظِّمُ بِهِ أُمَرَاءَنَا
فَقَالَ: وَ اللَّهِ مَا یَنْتَفِعُ بِهَذَا أُمَرَاؤُکُمْ وَ إِنَّکُمْ لَتَشُقُّونَ عَلَى أَنْفُسِکُمْ فِی دُنْیَاکُمْ وَ تَشْقَوْنَ بِهِ فِی آخِرَتِکُمْ
وَ مَا أَخْسَرَ الْمَشَقَّةَ وَرَاءَهَا الْعِقَابُ وَ أَرْبَحَ الدَّعَةَ مَعَهَا الْأَمَانُ مِنَ النَّار
این چه کارى بود که شما کردید؟ عرض کردند این آدابى است که ما برای بزرگداشت امیران خود انجام مىدهیم.
امام فرمودند: به خدا سوگند از این عمل زمامداران شما سودی نمیبرند، و شما با این کار در دنیا خود را به سختی میاندازید و در قیامت هم بدبخت میشوید.
چه زیان بار است مشقت کشیدنی که در پس آن مجازات الهى باشد و چه پرسود است آسودگی و رها کردن مشقت که همراهش امان از آتش جهنم هم باشد.
شرح:
عبادت خداوند متعال باید تنها از همان راهی انجام شود که خود پروردگار عالم فرموده است و آن را میپسندد. هنگامی که به ابلیس لعین فرمان دادند بر حضرت آدم علیهالسلام سجده کند، از خداوند خواست او را از این کار معاف دارد در عوض او عبادتی خواهد کرد که نه هیچ فرشتهای و نه هیچ پیامبری آنچنان خدا را عبادت نکرده باشد. خداوند متعال به او فرمود:
نیازی به عبادت تو ندارم، من تنها میخواهم به آن گونهای عبادت شوم که خود بخواهم نه به هر گونهای که تو میخواهی.[1]
بر همین اساس است که بسیاری اوقات کسانی خود را به زحمت زیادی میاندازند ولی چون از طریقی که خدا امر کرده عمل نمیکنند اجری ندارند. اینان در دنیا و آخرت خسران زدهاند. قرآن میفرماید:
قُلْ هَلْ نُنَبِّئُکُمْ بِالْأَخْسَرینَ أَعْمالاً
الَّذینَ ضَلَّ سَعْیُهُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ هُمْ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ یُحْسِنُونَ صُنْعا [2]
بگو: «آیا به شما خبر دهیم که زیانکارترین(مردم) در کارها، چه کسانى هستند؟
آنها که تلاشهایشان در زندگى دنیا گمراهانه است(آنگونه که خدا میخواسته نیست) ؛ با این حال، مىپندارند کار نیک انجام مىدهند!»
در نهج البلاغه سخنی از امیرالمومنین علیهالسلام آمده که در مورد چنین افرادی میفرمایند:
چه بسیار روزه داری که از روزهاش جز گرسنگی و تشنگی بهرهای ندارد و چه بسیار شب زنده داری که از شب زنده داریش بهرهای جز بیداری و خستگی ندارد؛ چه خوب و پسندیده است خوابیدن زیرکان و روزه خواریشان (در مقایسه با کسانی که شب زنده داری و روزۀ آنها مقبول نیست) [3]
* * * * *
در فراز آخر حدیث مورد بحث ما (حکمت سی و ششم) حضرت علیهالسلام به همین نکته اشاره میکنند. کسانی که خود را به زحمت میاندازند و فرمانروایان را با ذلت خود تکریم میکنند هم سختی دنیا را دارند و هم عذاب آخرت را. بنا بر این آسودگی کسانی که در مقابل صاحب منصبان چنین نمیکنند بسیار پر سود است زیرا علاوه بر راحتی دنیا امان از عذاب آخرت را هم در پی دارد.
اما ممکن است سؤال شود آیا تکریم بزرگان یا مثلاً تکریم مهمان کار پسندیده ای نیست؟ اگر هست چگونه تکریم کنیم؟
در پاسخ میگوییم اصولاً تکریم خلایق و ذلت در مقابل آنها در صورتی نکوهیده است که فرد این کار را تنها برای خوش آمد آنها و بردن بهره و سودی یا دفع ضرری از این کار انجام دهد. چنین فردی اگر بهره و سود خود یا دفع ضررش را وابسته به خوش آمد مخلوق بداند مشرک شده است زیرا از لوازم توحید آن است که ما سود و زیان خود را تنها در ید خالق عالم بدانیم. همچنین انسان موحد جز پروردگار عالم را شایسته تکریم و تمجید نمیداند و جز در مقابل حضرت حق خود را ذلیل نمیداند زیرا دیگران هر چه دارند از لطف و کرم خداوند دارند و هیچ کس خارجِ مِلک خدا چیزی برای خود ندارد.
اما اگر خدای متعال خود ما را امر به خشوع و خضوع و تذلل در مقابل یک مخلوق کند و ما این کار را برای رضای خدا انجام دهیم و این کار را همانگونه که خدای متعال امر فرموده انجام دهیم، این کار نه تنها شرک نیست بلکه مصداق بارز عبودیت و حتی لازمه آن است. ماجرای فرمان سجده بر حضرت آدم علینبیناوآلهوعلیهالسلام یکی از بهترین مثالهای فرمان خدا برای خشوع در مقابل یک مخلوق است. البته واضح است که اطاعت خداوند در این امور بیش از هر چیز نشان دهنده خضوع و خشوع در مقابل خود خداست نه مخلوقش. یکی از معروفترین مواردی که خداوند متعال امر به تذلل در مقابل مخلوق کرده است فرمان تذلل در مقابل پدر و مادر است. قرآن در این مورد میفرماید:
وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما کَما رَبَّیانی صَغیراً [4]
و بالهاى ذلت و تواضع خویش را از روی محبّت و لطف، در برابر آنان فرود آر! و بگو: «پروردگارا! همانگونه که آنها مرا در کوچکى تربیت کردند، مشمول رحمتشان قرار ده!»
* * * * *
پس تکریم دیگران و تذلل در مقابل آنان به طور کلی نهی نشده است تنها باید توجه داشت که این کار را مطابق امر خدا و برای رضای او انجام دهیم و الا مصداق تملق و چاپلوسی خواهد بود. بنا بر این آشنایی با آداب معاشرت دینی در این امر ضرورت دارد.
ما در اینجا تنها به ذکر یک ادب که در روایات وارد شده بسنده میکنیم و علاقه مندان را به کتب مفصل نوشته شده در این مورد ارجاع میدهیم.
1- از حقوق مهمان است که او را تا دم در جایی که در آن مهمان تو بوده همراهی کنی[5]
پی نوشتها:
[1] بحارالأنوار ج : 11 ص : 141
[2] 103 و 104 کهف
[3] مستدرکالوسائل ج : 7 ص : 367
[4] 24 اسراء
[5] وسائلالشیعة ج : 12 ص : 226
نوشته شده توسط گروه نهج البلاغه
