آشنایی با ابن قتیبه

جهت بررسی دلالت سند تاریخی مندرج در کتاب ابن قتیبه که از تهدید عمر مبنی بر سوزاندن خانه فاطمه صلوات الله علیها سخن به میان می‌آورد نخست باید با افکار و عقاید مذهبی ابن قتیبه آشنا شویم و پس از آن به تحلیل این مدرک تاریخی مهم بپردازیم.

آشنایی با عقاید مذهبی ابن قتیبه دینوری

در تحلیل اندیشه‌های مذهبی ابن قتیبه توجه به نکات ذیل بسیار راهگشا می‌باشد:

نکته یکم:

حنبلیان او را ستوده‌اند: ( دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج4، ص452، به نقل از ,216)

نکته دوم

وی شاگرد ابن راهویه و سخت تحت تاثیر عقاید او بود ( دائره المعارف بزرگ اسلامی ، ج4، ص452، به نقل از اسحاق موسی حسینی در کتاب ابن قتیبه (ترجمه هاشم یاغی)، ص25-26 و ص 32.)

نکته سوم

درباره ابن راهویه متوفای 238 می‌خوانیم:‌

در بغداد در اجتماع محدثان نامداری مانند احمد بن حنبل، شرکت می‌کرد ... خطیب او را از اقران احمد بن حنبل دانسته ... (دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج3، ص450، به نقل از خطیب بغدادی، متوفای 464 در کتاب تاریخ بغداد ج6، ص346-347 و ص 351.)

وی همچون احمد بن حنبل متمایل به معانی حدیث و پیرو سلف بود (دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج3، ص450، به نقل از ابن عبد البر متوفای 463، در کتاب الانتقاء ص 108.)

او در واقع توانست در قرن سوم هجری اصولی را به عنوان عقاید اهل سنت پی ریزی کرده و به ترویج آنها بپردازد.

فرازهایی از عقاید اهل حدیث بدین شرح می‌باشد

(ر.ک: الابانه فی اصول الدیانه تالیف: ابوالحسن اشعری، متوفای 324) ص18-19 التنبیه و الرد (تالیف ابوالحسن ملطی، متوفای 377) ص 14-15

لازم به یادآوری است که:

الف-ابن تیمیه حرانی متوفای 728 بار دیگر مکتب فکری احمد بن حنبل را در قرن هفتم و هشتم هجری احیا نمود.

او همچنین با نگارش کتاب منهاج السنه روح انکار فضائل اهل بیت صلوات الله علیهم را نیز پرورش دارد.

ب-محمدبن عبدالوهاب نجدی متوفای 1206 با احیاء افکار ابن تیمیه فرقه وهابیت (سلفی‌گری) را بنیان نهاد )

فرازهایی از عقاید اهل حدیث بدین شرح می‌باشد

1-عقیده صریح و بی‌پروا به تجسیم و تشبیه خداوند!

2-تقدیرگرایی به مفهوم جبری آن!

3-فضیلت خلفای چهارگانه به ترتیب به خلافت رسیدن آنها!

4-عدالت همه صحابه!

5-وجوب اطاعت از سلطان جائر!

دستیابی به شخصیت مذهبی ابن قتیبه

از دقت و تامل در نکات فوق می توان دریافت که ابن قتیبه به واسطه استادش ابن راهویه به شدت تحت تاثیر عقاید اهل حدیث بوده است به گونه‌آی که تعصب مذهبی او غیرقابل انکار است.

ذهبی، متوفای 748 و ابن حجر عشقلانی متوفای 852 از قول دار قطنی، متوفای 385 درباره ابن قتیبه می‌نویسند:

کان ابن قتیبه یمیل الی التشبیه منحرف عن العتره. (میزان الاعتدال ،ج2، ص 503، لسان المیزان ج3، 357-358.)

ابن قتیبه به تشبیه گرایش داشت و از اهل بیت .[صلوات الله علیهم] منحرف بود.

ابن حجر عسقلانی متوفای 852 درباره ابن قتیبه می‌نویسد:

والذی یظهر لی ان مراد السلفی بالمذهب النصب فان فی ابن قتیبه انحرافا عن اهل البیت (لسان المیزان، ج3، ص359.)

نظر من این است که منظور سلفی متوفای 573 از سخنش مبنی بر این که اختلاف حاکم نیشابوری با ابن قتیبه در خصوص مذهب بوده است ناصبی بودن ابن قتیبه می باشد زیرا ابن قتیبه از اهل بیت .[صلوات الله علیهم] انحراف دارد ولی حاکم نیشابوری چنین انحرافی ندارد

جمع‌بندی

روح ناصبی‌گری و انحراف ابن قتیبه از اهل بیت صلوات الله علیهم مورد تایید بزرگان اهل سنت و شخصیت‌های برجسته‌ای همچون ذهبی و ابن حجر عسقلانی می باشد.

با توجه به شناختی که از گرایش فکری ابن قتیبه به دست آوردیم نمی‌توان باور کرد که او به قصد طرفداری از اهل بیت صلوات الله علیهم به ثبت سندی حاکی از تهدید عمر به احراق مبادرت ورزیده است . لذا باید خود را از این اندیشه خام رها ساخت و برای نقل این سند توسط او انگیزه دیگری را جستجو نمود.